Państwo policyjne

PAŃSTWO POLICYJNE (→ policja) – termin ten ma dwa znaczenia. W okresie absolutyzmu przez policję (p.) rozumiano ogół władzy państwowej czy też ogół reglamentacji realizowanej przez państwo we wszystkich dziedzinach życia (poprzez zakazy i nakazy) za pomocą przepisów prawnych, w celu zapewnienia dobrobytu społecznego. Jego synonimem jest pojęcie administracji państwowej. Od XVIII w. zaczęto mówić o „policji dobrobytu” i „policji bezpieczeństwa” (zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa). To drugie pojęcie jest źródłem późniejszego pojęcia „państwa policyjnego”. P. zaczęła być postrzegana jako nadzór państwa nad społeczeństwem, co w XIX w. miało silny związek z narodzinami organizacji walczących, także w konspiracji, metodami walki zbrojnej, z zastanym porządkiem absolutystycznym (Rosja, Austro-Węgry, Prusy). P. zajmująca się ochroną porządku politycznego zaczęła być nazywana „policją polityczną”. Wyposażona została w prawo i instrumenty nadzoru społeczeństwa, w tym niejawnego (podsłuch, nadzór korespondencji, w organizacjach politycznych niejawni agenci itp., śledzenie) oraz stosowania przymusu (aresztowania). W czasach przednowoczesnych do państw o charakterze policyjnym zaliczyć można Ruś Iwana Groźnego (Oprycznina). P. jako zorganizowana formacja istniała w państwach europejskich od wieku XVIII (Francja, Rosja) bądź XIX (Wielka Brytania). Istotą pań.polic. nie jest wykorzystanie przez władzę wykonawczą lub partię rządzącą p. do zapewnienia porządku społecznego i ochrony ładu konstytucyjnego, ale jej funkcjonowanie bez kontroli ze strony prawa i społeczeństwa – umożliwiające arbitralne działanie. P. samodzielnie (bez nadzoru) i najczęściej niejawnie dobiera środki działania (procedury podsłuchu, przesłuchania, zatrzymania), brak jest możliwości do kwestionowania przez obywatela (np. przed sądami) zarówno zastosowanych przez p. wobec niego środków, jak i stosowania przez p. nadzoru wobec życia społeczno-politycznego (nadzór na partiami, stowarzyszeniami, uniwersytetami). P. nadzoruje całe życie społeczne, zbiera bez kontroli informacje dotyczące obywateli, często nie podlega cywilnej, a zwłaszcza demokratycznej kontroli społecznej i politycznej. Celem jest wyeliminowanie opozycji i przeciwników politycznych grupy rządzącej oraz sprawowanie kontroli nad swobodami obywatelskimi, a nawet ich wyeliminowanie. Uprawnienia służb policyjnych i specjalnych mają bardzo szeroki i niekontrolowany zasięg i są często arbitralne i uznaniowe. Przykładami pań.pol. są przede wszystkim państwa absolutne (np. carska Rosja – Ochrana), autorytarne (napoleońska Francja – policja ministra Fouche) oraz państwa dyktatorskie (autorytarne i totalitarne), chociaż nie w każdym z nich policja polityczna jest głównym podmiotem władzy. Z pewnością zaliczyć do tej grupy można III Rzeszę (rola SS i Gestapo), stalinowski Związek Radziecki (NKWD), Irak w czasach Sadama Husajna. Metodami pań.pol. – choć pod kontrolą partii (państwo partyjne) – posługuje się / posługiwała większość państw niedemokratycznych, tak w przeszłości – np. PRL, NRD (Stasi), jak i współcześnie – autorytarne państwa arabskie czy azjatyckie. Przeciwieństwem pań.pol. jest państwo prawa, w którym organy administracji (w tym p.) działają na podstawie i w granicach prawa ustanawianego przez demokratyczne władze, zwłaszcza parlament. [D. Długosz]

Literatura: B. Chapman, Police State, London 1970 ■ H. Głębocki, Policja tajna przy robocie. Z dziejów państwa policyjnego w PRL, Kraków 2005 ■ J. Larecki, Wielki leksykon służb specjalnych. Organizacje wywiadu, kontrwywiadu i policji politycznych świata, terminologia profesjonalna i żargon operacyjny, Warszawa 2007.