Ustrój terytorialny państwa

USTRÓJ TERYTORIALNY PAŃSTWA – odpowiednie rozczłonkowanie państwa na jednostki terytorialne służące sprawowaniu funkcji publicznej. Obok formy rządów i reżimu politycznego składa się na formę państwa. Pod kątem ustroju terytorialnego można wyróżnić państwa unitarne (p.un.) oraz federacje (fed.). Występują także konfederacje. Unitarność państwa oznacza, że żaden z obszarów państwa nie jest wyposażony w atrybut suwerenności. Suwerenna władza jest umiejscowiona w państwie jednolitym (unitarnym) w jednej z ogólnonarodowych instytucji. Zwierzchność konstytucyjna w p.un. znajduje się w centrum, od jego uznania uzależnione jest istnienie jakiegokolwiek systemu władzy lokalnej. → Dewolucja, przynajmniej w jej aspekcie ustawodawczym, w największym stopniu pozwala na decentralizację w p.un., zbliżając się prawie do przekształcenia w fed. Zdecydowana większość współczesnych państw ma formę unitarną. P.un. mogą przybierać mniej lub bardziej scentralizowaną postać. Są państwa bardzo scentralizowane, w których nie istnieje ani autonomia, ani samorząd. W modelu scentralizowanej władzy państwowej cała władza jest skupiona w centralnych organach państwowych, rządzących w terenie poprzez swych mianowanych pełnomocników (administracji lokalnej jako terenowego przedstawicielstwa centralnego rządu). Współcześnie rzadko spotyka się przykłady skrajnie realizowanego modelu władzy scentralizowanej. Terytorium państwa federacyjnego pod względem polityczno-administracyjnym nie jest jednolitą całością: składa się ono z terytoriów podmiotów fed. pozbawionych prawa pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych i z reguły nie mających prawa secesji (są to np. landy – Niemcy, kantony – Szwajcaria, stany – USA, Indie, Nigeria, Meksyk). Podmioty fed. rozporządzają władzą ustrojodawczą i ustawodawczą, tzn. mają prawo przyjęcia własnej konstytucji i uchwalenia, w ramach podziału kompetencji, ustaw obowiązujących na własnym terytorium; zgodnie z zasadą subordynacji akty te powinny być zgodne z ustawodawstwem fed. Federalne organy ustawodawcze mogą ponadto wydawać specjalne akty prawne dla poszczególnych członków fed. Części składowe fed. mogą mieć własny system prawny i sądowy. Parlament związkowy (federalny) jest dwuizbowy: interesy podmiotów fed. reprezentuje izba druga czy też wyższa (np. Senat w USA czy Bundesrat w Niemczech).Występują dwie zasady reprezentowania części składowej (podmiotu fed.): 1. zasada równego przedstawicielstwa, np. w USA po dwóch senatorów z każdego z 50 stanów; 2. zasada zróżnicowanego przedstawicielstwa w zależności od liczby ludności, np. w Australii, Kanadzie. W fed. istnieje podwójne obywatelstwo. Każdy obywatel, w większości państw (np. RFN, Austrii, USA, Szwajcarii), jest obywatelem związku (fed.) i jego odpowiedniej części składowej (podmiotu fed.). Istnieje podział kompetencji między fed. a jej części składowe, a praktyka ustrojowa różnych krajów federacyjnych wskazuje na trojakiego rodzaju rozwiązania w tym zakresie: 1. dualistyczny federalizm (USA, Meksyk, Brazylia), gdzie konstytucja państwa związkowego ustanawia sferę wyłącznej kompetencji związku poprzez wskazanie problemów, co do których tylko władze federalne mogą wydawać akty normatywne, wszystkie pozostałe kwestie niezastrzeżone przez konstytucję należą do kompetencji podmiotów fed. (jak głosi dziesiąta poprawka do konstytucji amerykańskiej: kompetencje nie przekazane władzom federalnym „przysługują nadal poszczególnym stanom bądź ludowi”); 2. zasada wyłącznej kompetencji związku i sfery tzw. kompetencji konkurencyjnych (Austria, Niemcy); 3. trójczłonowy system rozgraniczania kompetencji (Indie), polegający na wyróżnieniu wyłącznych kompetencji związku, wyłącznych kompetencji części składowych związku oraz wspólnych kompetencji władz federalnych i władz podmiotu fed. Istotę fed. stanowi zatem istnienie dwóch względnie autonomicznych szczebli władzy: szczebla fed. i szczebla podmiotów fed. Obowiązki i kompetencje każdego szczebla władzy są zdefiniowane w skodyfikowanej lub pisanej konstytucji. Relacje między centrum a peryferiami są zatem kształtowane przez formalne ramy prawne. Autonomię każdego szczebla gwarantuje zazwyczaj fakt, że żaden nie jest w stanie jednostronnie uchwalić poprawek do konstytucji (np. poprawki do konstytucji USA wymagają poparcia 2/3 obu izb Kongresu oraz 3/4 spośród 50 parlamentów stanowych). Istnieje arbiter konstytucyjny, gdyż przepisy konstytucji są interpretowane przez sąd najwyższy, który jest zatem arbitrem w sytuacji sporu między szczeblem federalnym a stanowym (podmiotu fed.). Władza sądownicza w państwie federalnym, poprzez wyznaczanie obszarów jurysdykcji każdemu ze szczebli, może determinować działanie federalizmu w praktyce, w sposób nieunikniony angażując się w proces polityczny. Centralizacja, która pojawiła się we wszystkich fed. w XX w., była za każdym razem usankcjonowana przez sądy. Główną cechą fed. jest pojęcie podziału suwerenności. Każda fed. jest jednak niepowtarzalna, gdyż stosunki między władzami federalnymi (ogólnonarodowymi) a stanowymi (regionalnymi, podmiotów fed.) są wyznaczane nie tylko przez zasady konstytucyjne, ale także przez szereg czynników natury politycznej, historycznej, geograficznej, kulturowej i społecznej. Aspekty przyczyniające się do powstania fed. to: 1. przyczyny historyczne – fed. tworzone poprzez zjednoczenie pewnej liczby istniejących wspólnot politycznych, które chciały jednak zachować swoją odrębną tożsamość i do pewnego stopnia autonomię (USA); 2. istnienie zewnętrznego zagrożenia lub pragnienie odgrywania bardziej aktywnej roli w stosunkach międzynarodowych (Niemcy); 3. wielkość terytorium (np. Rosja, Australia, Meksyk, Brazylia; poza Chińską Republiką Ludową i Japonią bardzo znaczna część wielkich obszarowo i ludnościowo państw świata to fed.); 4. kulturowa i etniczna niejednorodność (np. Nigeria, Indie, Kanada). Federacja to państwo związkowe, konfederacja natomiast to związek państw. Federacja i konfederacja to państwa złożone. Fed. jest współcześnie najczęściej występującą formą państwa złożonego. Fed. tworzą się przeważnie w wyniku ograniczenia uprawnień państw-członków w ramach konfederacji, wcielenia terytoriów, dobrowolnej umowy między państwami czy dekoncentracji państwa jednolitego (np. Belgia). Konfederacja jest związkiem suwerennych państw powołanym w celu realizacji określonych zamierzeń, które utrzymują swoją osobowość międzynarodową. W dawniejszych czasach dosyć rozpowszechnioną formą konfederacji były unie personalne. Unia realna z kolei była formą bliską fed. [J.G. Otto]

Literatura: M. Bankowicz, J.W. Tkaczyński, Oblicza współczesnego państwa, Toruń 2003 ■ A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006 ■ Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, red. K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa 2007.