Państwo dobrobytu (opiekuńcze)

PAŃSTWO DOBROBYTU (OPIEKUŃCZE) – stawia sobie za cel zabezpieczenie obywateli przed ryzykiem związanym z działaniem gospodarki rynkowej, szczególnie z ryzykiem utraty pracy, zdrowia, jak również przed ryzykiem wiążącym się ze starością; także zespół instytucji państwowych, które dostarczają obywatelom świadczeń i usług społecznych. Polityka p.dob. jest realizowana, najogólniej, poprzez redystrybucję dochodów – finansowanie świadczeń i usług – za pomocą budżetu państwa, poprzez ubezpieczenia społeczne, prawne regulacje działania firm i rynku pracy. Oprócz zasiłków dla bezrobotnych, finansowania opieki zdrowotnej i programów emerytalnych, z czasem, państwo finansowało również pomoc rodzinom, programy mieszkaniowe, wyrównywanie szans mniejszości społecznych, przygotowanie do zawodu, szkolenia bezrobotnych, programy pomocy społecznej dla dotkniętych ubóstwem. Doktryna p.dob. zrodziła się na kanwie krytyki założeń tradycyjnego liberalizmu opartego na koncepcji państwa „stróża nocnego”. Program p.dob. składał się zatem na teorię pozytywnej, czyli aktywnej jego roli. Termin welfare state pojawił się w Wielkiej Brytanii w czasie II wojny światowej w opozycji do niemieckiego państwa wojennego (ang. warfare state) i jednocześnie symbol jedności Brytyjczyków. W USA termin welfare ma znaczenie odmienne i oznacza pomoc społeczną dla niezaradnych. O p.dob. można mówić w odniesieniu do najbardziej zaawansowanych gospodarczo krajów po II wojnie światowej, w których zmodyfikowano ukształtowaną w XVIII i XIX w. cywilizację kapitalizmu. Do lat sześćdziesiątych XX w. elementem polityki p.dob. była walka z bezrobociem, oparta na teorii → Keynesa. Do końca lat sześćdziesiątych XX w. p.dob. uznawane było za niekwestionowaną zdobycz społeczną – zespół instytucji, który pozwala łączyć efektywność będącą produktem rynku z bezpieczeństwem społecznym. Krytyka p.opiek. pojawiła się w okresie stagflacji lat siedemdziesiątych, a próby jego redukcji i rekonstrukcji w poszczególnych krajach pojawiają się co najmniej od lat osiemdziesiątych XX w. Zwolennicy p.dob. są zdania, że do korzyści z nim związanych należą: zachęcanie do rozwoju osobistego poprzez ochronę jednostek przed społeczną biedą; sprzyjanie większej wydajności społeczeństwa dzięki zdrowszej i lepiej wykształconej sile roboczej; zwiększanie spójności społecznej poprzez zapewnienie każdemu udziału w społeczeństwie. Krytycy są zdania, że hamuje ono wzrost gospodarczy poprzez większe obciążenia podatkowe; zmniejsza ubóstwo i biedę, nie rozwiązując problemu nierówności strukturalnych i dyskryminacji; rodzi zależność poprzez zmniejszanie obawy przed biedą, a tym samym obniżanie motywacji do pracy. W Niemczech rozwój p.dob. zapoczątkował Otto von Bismarck w latach osiemdziesiątych XIX w. przymusowymi ubezpieczeniami zdrowotnymi i na wypadek bezrobocia; jego instytucje rozwinęła republika weimarska, przetrwały okres III Rzeszy i rozbudowano je w latach pięćdziesiątych XX w. Z kolei w Wielkiej Brytanii ustawodawstwo społeczne tworzono w początku XX w. (etapy kształtowania się doktryny stanowią reformy społeczne w Anglii w latach 1906–1914 oraz rządy Partii Pracy w Anglii w latach 1945–1950), a przełomowe oraz symboliczne znaczenie miał plan Beveridge’a (1942, Social Insurance and Allied Services. The Beveridge Raport in Brief). Przyczynił się on do upowszechnienia ubezpieczeń społecznych i wprowadzenia publicznej służby zdrowia. W Szwecji p.dob. zapoczątkowano w latach trzydziestych. W USA instytucje zabezpieczenia społecznego tworzono w okresie Nowego Ładu (New Deal, 1933–1939) za administracji prezydenta Franklina Delano Roosevelta, ponadto program Wielkiego Społeczeństwa (Great Society, 1963–1969) prezydenta Lyndona Johnsona był zbliżony do idei europejskiego p.dob. Wyróżnia się trzy modele p.dob.: liberalny, korporacyjno-konserwatywny i socjaldemokratyczny. Różnią się: zakresem odpowiedzialności, jaki nakładają na jednostkę, rodzinę, wspólnoty niższego rzędu – zawodową, terytorialną i państwo; konstrukcją instytucjonalną; zakresem niwelowania różnic społecznych; poziomem świadczeń; udziałem wydatków na zabezpieczenie społeczne w PKB. Optymiści, tacy jak szwedzki ekonomista Gunnar Myrdal, laureat Nagrody Nobla, wyrażali przekonanie, że od nowoczesnego państwa dobrobytu, welfare state, prowadzić będzie droga – prosta, choć zapewne długa – do świata dobrobytu, welfare world. [J.G. Otto]

Literatura: K. Dziubka, B. Szlachta, L.M. Nijakowski, Idee i ideologie we współczesnym świecie. Wielkie tematy, Warszawa 2008 ■ A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006 ■ Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, red. R.E. Goodin, F. Pettit, Warszawa 2002.