Prawa człowieka i obywatela/en

PRAWA CZŁOWIEKA I OBYWATELA – prawa przynależne każdej osobie ludzkiej z racji tego, że jest człowiekiem, a w przypadku praw obywatela – przynależne obywatelom państw, a nie wszystkim osobom przebywającym na obszarze danego państwa. Ochrona pr.cz. jest dziedziną prawa konstytucyjnego i prawa międzynarodowego, jej zadaniem jest obrona w sposób zinstytucjonalizowany praw osoby ludzkiej – jednostki, a niekiedy większych zbiorowości wyodrębnionych ze względu na pewne kryteria. Istotą pr.czł. jest ochrona godności i wolności jednostki, które stanowią podstawę pierwotną wobec państwa i jego systemu prawnego. Pr.czł. są powszechne – przysługują każdemu człowiekowi bez względu na jego przynależność państwową, rasową, etniczną, religijną, pozycję społeczną, zawodową itp. Są wrodzone – istnieją niezależnie od woli władzy (prawa pozytywnego), gdyż przysługują każdej istocie ludzkiej, która rodzi się obdarzona tymi prawami, stanowią one część jego człowieczeństwa, nie są więc nadawane przez państwo, które je potwierdza i zobowiązane jest je gwarantować i chronić. Podstawowe rodzaje gwarancji pr.czł. to: ustrojowe, prawnoinstytucjonalne, społeczne i moralne, materialne. Istnieją trzy podstawowe systemy ochrony pr.cz.: wewnątrzpaństwowy, ponadnarodowy (np. w ramach Unii Europejskiej) oraz międzynarodowy. Pr.czł. w prawie międzynarodowym unormowane zostały w konwencjach Organizacji Narodów Zjednoczonych, których przykładem jest Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966) oraz Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych (1966). Organizacją regionalną regulującą pr.czł. jest Rada Europy, w ramach której szczególne znaczenie mają dwie konwencje: Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (1950) wraz z protokołami dodatkowymi oraz Europejska karta socjalna (1961, zrewidowana wersja 1996). W ramach UE przyjęto Kartę Praw Podstawowych UE (2000). Organizacje te posiadają wyspecjalizowane instytucje egzekwujące pr.czł. W ramach ONZ jest to m.in. Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka, Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców czy Rada Praw Człowieka. W ramach Rady Europy jest to Komisarz do spraw Praw Człowieka czy Europejski Trybunał Praw Człowieka. W ramach Unii Europejskiej jest to Ombudsman UE czy Trybunał Sprawiedliwości UE. Pr.czł. można podzielić na trzy generacje. Pierwsza z nich to prawa obywatelskie i polityczne, ale zaliczyć też do nich można prawa osobiste. Druga generacja to prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne. Do trzeciej generacji zalicza się prawa kolektywne (grupowe). Prawa obywatela są związane z posiadaniem obywatelstwa danego państwa. Nawet w państwach demokratycznych istnieje wymóg posiadania obywatelstwa w przypadku prawa wyborczego, możliwości wykonywania niektórych zawodów i stanowisk (np. bycie prezydentem, członkiem służb specjalnych czy służby dyplomatycznej i konsularnej). W Polsce podstawowym aktem normatywnym, w którym unormowane zostały pr.czł. i obywatela, jest Konstytucja RP z 1997 r. – rozdział II nosi tytuł „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”. Wynika z niego, że wszyscy są równi wobec prawa, kobieta i mężczyzna mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. Obywatele polscy przebywający za granicą mają prawo do opieki ze strony RP. Jeśli chodzi o wolności i prawa osobiste to jest to m.in. prawna ochrona życia, nietykalność osobista i wolność osobista, prawo do obrony, domniemanie niewinności, wolność i ochrona tajemnicy komunikowania się, prawo dostępu do urzędowych dokumentów i zbiorów danych czy wolność sumienia i religii. Kolejna grupa to wolności i prawa polityczne, do których Konstytucja zalicza m.in. wolność zgromadzeń, wolność zrzeszania się, prawo dostępu do służby publicznej, prawo do informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne, prawo udziału w referendum i prawa wyborcze do organów państwowych, a także możliwość składania petycji, skarg i wniosków. W ramach wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych Konstytucja przewiduje m.in. prawo do własności, prawo do dziedziczenia, wolność wyboru i wykonywania pracy, prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo do ochrony zdrowia, prawo do nauki czy prawo do ochrony konsumentów. Do środków ochrony wolności i praw zalicza Konstytucja prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej, prawo do sądu, prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji, prawo skargi do → Trybunału Konstytucyjnego czy prawo do wystąpienia do → Rzecznika Praw Obywatelskich. Prawa człowieka i obywatela zostały również uregulowane w ustawach. Dotyczą one m.in. prawa wyborczego, stowarzyszeń, fundacji, partii politycznych, wolności sumienia i wyznania, prawa pracy, prawa karnego. [I. Malinowska]

Literatura: B. Banaszak i in., System ochrony praw człowieka, Kraków 2003 ■ B. Gronowska i in., Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2010 ■ Prawa człowieka i systemy ich ochrony. Teksty źródłowe, red. S. Jarosz-Żukowska, wybór i oprac. S. Jarosz-Żukowska, A. Wojtatowicz, Ł. Żukowski, Wrocław 2002.