Prawa urzędników

PRAWA URZĘDNIKÓW – zespół określnych uprawnień wynikających bądź z prawa pracy, bądź ze szczególnego statusu nadanego im przez państwo, np. poprzez mianowanie – na mocy → pragmatyk urzędniczych (→ urzędnik). Prawa pracowników urzędu i urzędników (zwłaszcza urzędników mianowanych) różnią się, ponieważ prawa urzędników są szersze. Podstawowe pr.urz. to: do ochrony prawnej ze strony pracodawcy; do rozwoju zawodowego; do oceny okresowej; do wynagrodzenia oraz do nagrody specjalnej i jubileuszowej i do dodatkowego wynagrodzenia rocznego (tzw. trzynastki); do jednorazowej odprawy po przejściu na rentę lub emeryturę; do finansowych świadczeń pozapłacowych; do określonego wymiaru czasu pracy; do urlopu wypoczynkowego, urlopu zdrowotnego, urlopu bezpłatnego; do emerytury. Urzędnicy korzystają z ochrony prawnej przewidzianej w kodeksie karnym dla → funkcjonariuszy publicznych, która dotyczy trzech kwestii: ochrony przed przemocą; ochrony prawnej czynności służbowych wykonywanych przez funkcjonariusza publicznego oraz innych rodzajów przestępstw przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu (jak np. znieważenie, przywłaszczenie funkcji publicznej). Funkcjonariusze publiczni objęci byli także w Polsce do 2012 r. ochroną cywilnoprawną, co oznaczało, że za szkody wyrządzone przez urzędników przy wykonywaniu powierzonej mu czynności odpowiedzialność ponosił Skarb Państwa. Prawo do rozwoju zawodowego – kariera zawodowa urzędnika uzależniona jest od kwalifikacji, uzdolnień i osiągnięć. Pracodawca, odrębnie dla każdego stanowiska w podległym mu urzędzie, winien opracować indywidualny program rozwoju zawodowego, stanowiący podstawę kierowania urzędnika na szkolenia. Prawo do oceny okresowej – ocena służy podnoszeniu poziomu efektywności wykonywanych przez pracowników działań oraz zwiększeniu poziomu motywacji i zaangażowania pracowników, jak również umożliwia wskazanie kierunków ich dalszego rozwoju. Oceny pracownicze są także narzędziem, które może być wykorzystywane w procesie derekrutacji. Prawo do wynagrodzenia przysługuje z racji podjętej pracy, co reguluje Kodeks pracy. Do okresów pracy uprawniających do dodatku za wieloletnią pracę wlicza się wszystkie poprzednie zakończone okresy zatrudnienia oraz inne udowodnione okresy, jeżeli z mocy odrębnych przepisów podlegają one wliczeniu do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze. W Polsce do okresów pracy nie wlicza się czasu zatrudnienia w partii komunistycznej (Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej), jak również w organach bezpieczeństwa państwa (w rozumieniu art. 2 ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów). W Polsce, jak i innych krajach europejskich, toczy się dyskusja na temat systemu płac w administracji, a spór dotyczy koncepcji sprawiedliwości. W przeszłości za sprawiedliwy uważano system kariery – z zagwarantowanym i rosnącym wraz ze stażem pracy w administracji publicznej uposażeniem, obecnie wielu uważa, że urzędników powinno nagradzać się w sposób zróżnicowany, zgodny z włożonym indywidualnym wysiłkiem. Wdrożenie systemu płac zależnego od wyników pracy wydaje się atrakcyjną koncepcją, jednakże niesie za sobą wiele wątpliwości. Jak podkreśla Christoph Demmke, oczekiwanie indywidualnego traktowania stoi w sprzeczności z oczekiwaniem traktowania równego. Inne pr.urz. o finansowym charakterze: 1. do nagrody specjalnej i jubileuszowej – nagrody jubileuszowe przyznawane są po przepracowaniu od minimum 20 lat aż do 45 lat (nagroda w wysokości odpowiednio 75% i 400% wynagrodzenia miesięcznego); 2. do jednorazowej odprawy – po przejściu na rentę lub emeryturę przysługuje jednorazowa odprawa w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia, a w służbie cywilnej jeżeli okres pracy w tejże służbie wynosi co najmniej 20 lat – w wysokości 6-miesięcznego wynagrodzenia; 3. świadczenia związane z pokryciem kosztów w przypadku przeniesienia urzędnika państwowego lub urzędnika służby cywilnej do pracy w innej miejscowości – określone szczegółowo w ustawach o służbie cywilnej oraz ustawie o pracownikach urzędów państwowych; 4. świadczenia związane z pokryciem kosztów w przypadku oddelegowania członka służby cywilnej lub urzędnika państwowego do zajęć poza siedzibą urzędu – określone szczegółowo w ustawach o służbie cywilnej oraz ustawie o pracownikach urzędów państwowych. Finansowe prawa urzędnicze o charakterze pozapłacowym – do najczęściej stosowanych należą: dofinansowanie urlopów, dofinansowanie studiów lub szkoleń, związane ze sportem, a także możliwość korzystania z miejsc parkingowych. Prawo do określonego wymiaru czasu pracy – w administracji samorządowej czas pracy regulowany jest ogólnymi przepisami Kodeksu pracy, natomiast w korpusie służby cywilnej oraz w urzędach państwowych na zasadach określonych w pragmatykach urzędniczych. I tak w tych dwóch korpusach urzędniczych czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i średnio 40 godzin tygodniowo w rozliczeniu nie dłuższym niż osiem tygodni. W przypadkach uzasadnionych rodzajem pracy i jej organizacją mogą być stosowane rozkłady czasu pracy, w których jest dopuszczalne przedłużenie czasu pracy do 12 godzin na dobę, przy czym czas pracy nie może jednak przekraczać średnio 40 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 12 tygodni. Pracownikowi służby cywilnej za pracę wykonywaną na polecenie przełożonego w godzinach nadliczbowych przysługuje czas wolny w tym samym wymiarze. Urzędnikowi służby cywilnej za pracę w godzinach nadliczbowych przysługuje jedynie czas wolny w tym samym wymiarze za pracę w porze nocnej, a za pracę w niedzielę –dzień wolny od pracy w najbliższym tygodniu, za pracę w święto – inny dzień wolny. Urzędnikowi państwowemu za pracę wykonywaną na polecenie przełożonego poza normalnymi godzinami pracy przysługuje według jego wyboru wynagrodzenie lub wolny czas, z tym że czas wolny może być udzielony w okresie bezpośrednio poprzedzającym urlop wypoczynkowy lub po jego zakończeniu. Jednakże w przypadku urzędników państwowych zatrudnionych w urzędach naczelnych i centralnych organów administracji państwowej na stanowiskach kierowniczych i samodzielnych wolny czas przysługuje tylko za pracę poza normalnymi godzinami pracy wykonywaną w porze nocnej oraz w niedzielę lub święto. Prawo do urlopu wypoczynkowego regulowane jest zasadniczo przepisami Kodeksu pracy, w tym także co do wymiaru. Inne zasady dotyczą urzędników służby cywilnej – przysługuje im corocznie dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze wynoszącym: po 5 latach zatrudnienia w służbie cywilnej – 1 dzień, a z każdym rokiem pracy – o kolejny 1 dzień aż do osiągnięcia 12 dodatkowych dni. Do okresu pracy uprawniającego do dodatkowego urlopu wypoczynkowego wlicza się jedynie okres zatrudnienia w administracji publicznej. Prawo do urlopu bezpłatnego – urzędnik służby cywilnej ma prawo do urlopu bezpłatnego na czas wykonywania zajęć, zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania funkcji poza służbą cywilną „w przypadkach uzasadnionych interesem publicznym”, np. ubieganie się o mandat radnego, o mandat posła lub senatora (jednakże nie na czas sprawowanie mandatu radnego, posła czy senatora). Prawo do emerytury przysługuje na zasadach określonych w przepisach o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Prawo do przywrócenia do pracy przysługuje urzędnikowi służby cywilnej, jeśli nastąpiło wygaśnięcie stosunku pracy z powodu tymczasowego aresztowania, w sytuacji, gdy postępowanie karne zostało umorzone lub gdy zapadł wyrok uniewinniający, a urzędnik zgłosił swój powrót do pracy w ciągu siedmiu dni od uprawomocnienia się orzeczenia – wówczas dyrektor generalny urzędu, w którym urzędnik ten wykonywał pracę, jest obowiązany ponownie zatrudnić go, uwzględniając jego przygotowanie zawodowe, Przepisu tego nie stosuje się, jeżeli postępowanie karne umorzono z powodu przedawnienia albo amnestii, a także w razie warunkowego umorzenia postępowania. W razie odmowy ponownego zatrudnienia w służbie cywilnej, przysługuje odwołanie do sądu pracy. Niektóre z uprawnień urzędniczych są ściśle związane z charakterem pracy w administracji, w tym z rodzajem szczególnych zobowiązań, jak np. możliwość przeniesienia do pracy w innej miejscowości. Niewątpliwie dalszego sprecyzowania wymaga część praw i obowiązków, np. nadal niejasna jest granica lojalności wobec rządu czy też prawo do wolności wypowiedzi, z określeniem jej granicy, zwłaszcza w stosunku do polityki rządu. (→ służba cywilna; pracownicy samorządowi; prawo urzędnicze) [J. Itrich-Drabarek]

Literatura: Ch. Demmke, Civil Services Between Tradition and Reform, EIPA, Maastricht 2004 ■ J. Itrich-Drabarek, The Civil Service in Poland – Theory and Experience, Frankfurt am Main 2015.