Encyklopedia Administracji Publicznej MW Pivot Skin

SYSTEMY POLICYJNE W UNII EUROPEJSKIEJ – zarządzanie sprawami ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego sprowadza się do dwóch podstawowych modeli: centralistycznego oraz zdecentralizowanego. Są to dwa zasadnicze, modelowe rozwiązania organizacyjno-prawne. To stanowi jednak jedynie punkt wyjściowy dalszych rozważań, gdyż cała współczesna rzeczywistość policyjna mieści się między tymi dwoma skrajnymi biegunami, podlega ona bowiem ciągłym zmianom i przekształceniom pod wpływem skatalogowanych dalej uwarunkowań. Czynnikami mającymi wpływ na charakter i zmiany modelu policyjnego w danym kraju są: ustrój państwa (demokratyczny lub totalitarny); społeczna kontrola działalności policji; rola samorządu terytorialnego w ochronie porządku publicznego; rozwój ilościowy i jakościowy przestępczości; zmiany zakresu zadań służb policyjnych w efekcie rozwoju technologicznego i społecznego; uwarunkowania historyczne. Upadek systemu komunistycznego w Europie Wschodniej spowodował również wiele skutków natury społecznej, których nie przewidywano w momencie rozpadu bloku wschodniego. Z jednej strony naturalne były zmiany strukturalne i organizacyjne w systemach ochrony porządku publicznego w krajach tej części Europy. Swoboda poruszania się, nadzieje na ogólny dobrobyt podobny do tego wyobrażanego w krajach „za żelazną kurtyną” oraz wprowadzenie w życie zasad wolnego rynku przyniosły gwałtowny wzrost przestępczości oraz pojawienie się nowych form i zjawisk patologii społecznej. Jednocześnie ten swobodny przepływ świata przestępczego spowodował poważne konsekwencje dla służb policyjnych w krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej, które wielokrotnie nie mogły sobie poradzić z nowymi formami przestępczości, przede wszystkim zorganizowanej. Rodziło to potrzebę zmian strukturalnych w systemach ochrony porządku publicznego w tych krajach, dostosowania się do zmieniających się warunków społecznych. Duży wpływ na stopień scentralizowania lub zdecentralizowania organizacji służb policyjnych w poszczególnych krajach ma zakres kontroli społecznej tych służb. Zwłaszcza na przełomie wieków XIX i XX problematyka udziału czynnika obywatelskiego w formie władz lokalnych na różnych szczeblach w działaniu służb policyjnych odgrywała istotną rolę w funkcjonowaniu sprawnego i jednocześnie praworządnego systemu ochrony porządku publicznego i walki z przestępczością i stanowiła najlepsze świadectwo stopnia rozwoju demokracji i społeczeństwa obywatelskiego w danym kraju. W niektórych państwach przyjęto nawet dość radykalne rozwiązania ustrojowo-organizacyjne. Samorząd spełniał rolę hegemona w sprawach ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego przy ograniczonym udziale państwa, a przyjęty system był całkowicie zdecentralizowany. Stanowiło to z jednej strony odzwierciedlenie dominacji poglądów liberalnych wobec funkcjonowania społeczeństwa oraz życia publicznego (teoria tzw. wolnej gminy), z drugiej strony było odbiciem specyfiki rozwoju poszczególnych krajów europejskich. Rozwój cywilizacyjny, postęp technologiczny i gospodarczy, a jednocześnie antagonizowanie się stosunków społecznych oraz wzrost przestępczości pospolitej spowodowały, że ochrona porządku publicznego wymagała od służb policyjnych coraz większej profesjonalizacji. Dlatego też z biegiem czasu dominacja policji samorządowej stała się anachronizmem. Rozpoczął się powolny proces „upaństwawiania” spraw policyjnych. Odbywał się on w rozmaity sposób w zależności od tradycji, obowiązującego w danym kraju ustroju politycznego i systemu prawnego oraz roli → samorządu terytorialnego w sprawowaniu lokalnej władzy administracyjnej. Wykształciły się w tym zakresie dwa rodzaje systemów, który miały poważne implikacje w zakresie organizacji służb policyjnych. Pierwszy typ samorządu rozwijał się w krajach anglosaskich i polegał na tym, że obywatele mogli administrować sprawami publicznymi bezpośrednio przez wybrane przez siebie organa. Drugi typ miał zastosowanie w krajach kontynentalnych, gdzie mieszkańcy mieli wpływ na sprawy publiczne przez współdziałanie w tym zakresie z urzędnikami państwowymi. W XX w. na skutek kryzysu wartości oraz burzliwych zmian gospodarczych, społecznych i narodowościowych pojawiła się nowa forma – państwo totalitarne. Początkowo w postaci porewolucyjnej Rosji sowieckiej, później państw faszystowskich (Niemiec hitlerowskich i Włoch Mussoliniego), aż wreszcie po II wojnie światowej powstał blok państw komunistycznych na czele z ZSRR. W warunkach państwa totalitarnego (nieważne, czy faszystowskiego, czy też komunistycznego) istniał skrajnie scentralizowany i zbiurokratyzowany system policyjny, gdyż tylko w taki sposób można było kontrolować życie publiczne i ograniczać swobody obywatelskie. Walka z przestępczością była oceniana w kategoriach politycznych. Od połowy XX w. wraz z postępem cywilizacyjnym oraz burzliwym rozwojem nowych form zagrożeń i przestępstw potrzeba tworzenia specjalistycznych służb policyjnych stała się nieodzowna, a jednocześnie w ramach poszczególnych pionów tworzono scentralizowane struktury, które miały zapewnić szybki przepływ informacji, sprawną organizację walki z przestępczością oraz zawodową skuteczność. Współcześnie wykształcone modele systemów ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego w krajach Unii Europejskiej można sklasyfikować następująco: 1. Model jednopodmiotowy, w ramach którego wyróżnić można system: a. państwowy, który może być bądź zdecentralizowany (mniej lub bardziej, w zależności od specyfiki danego kraju), bądź scentralizowany (z określonym współudziałem władz lokalnych oraz czynnika społecznego); b. samorządowy (forma historyczna). 2. Model wielopodmiotowy, także w dwóch wariantach systemu: a. o opcji centralistycznej – zakłada istnienie wielu rodzajów służb policyjnych różniących się pod względem pochodzenia (w tym także służby samorządowe), podległości, zakresu terytorialnego działania, kompetencji oraz funkcjonalności); b. o opcji decentralistycznej. (→ policja; bezpieczeństwo publiczne; porządek publiczny) [A. Misiuk]