Herb

HERB – ustalona według określonych reguł oznaka. Znak bojowy, rozpoznawczy i własnościowy. Na zachodzie Europy pierwsze h. pojawiły się w drugiej ćwierci XII w. Najpierw przyjmowali je rycerze, później książęta i królowie. W Polsce odwrotnie – pierwsze h. pojawiły się w pierwszej ćwierci XIII w. na pieczęciach książęcych, a potem herby zaczęło przyjmować rycerstwo. Historycznie obok największej liczebnie grupy h. rycerskich (szlacheckich) wykształciły się również: h. mieszczański, h. korporacji, h. miejski, h. państwowy, h. chłopski. Systematyka herbów: można je podzielić według różnych kryteriów. Według rodzaju użytkownika dzielą się na: h. państwowy; h. jednostek terytorialnych (miast, gmin, powiatów, wsi, ziem itp.); h. rodowy (rodzin lub rodów, najczęściej szlacheckich, ale także mieszczańskich, chłopskich); h. korporacji (organizacji, związków, korporacji, zakonów i innych osób prawnych). Według odzwierciedlanego stanu prawnego: h. ziem posiadanych lub władanych; h. ziem, do których posiadacz rości pretensje (np. h. Francji w dawnym h. Anglii); h. ziem, nad którymi posiadacz sprawuje władzę patronacką (np. h. gubernatorów prowincji); h. małżeński – łączący h. właściciela z h. małżonka; h. złożony, ukazujący powiązania genealogiczne, często związane z dziedziczeniem lub prawem do dziedziczenia. Według rangi herbu: h. wielki – szczególnie uroczysty, ukazujący wszystkie przysługujące elementy; h. średni – ukazuje część przysługujących elementów; h. mały – przedstawia tylko niezbędne elementy herbu, często samą tarczę z koroną lub bez. W Polsce h. wprowadzono w XIII w. Wraz z herbami pojawili się heroldowie, których prace dały początek nowej gałęzi wiedzy, jaką stała się heraldyka. Heraldyka to nauka pomocnicza historii zajmująca się badaniem początków i rozwoju herbów, związanych z nimi stosunków prawnych oraz zasad ich plastycznego kształtowania. Podstawowymi składnikami herbu jest tarcza i umieszczone na niej godło, często złożone z kilku elementów. Godło jest umieszczone centralnie. Musi wypełniać pole tarczy, ale nie dochodzi do jej brzegów. Zgodnie z podstawową zasadą heraldyki każdy h. musi być jedyny, wyjątkowy i różnić się od innych. Herb miejski – charakterystyczny znak miejskiej wspólnoty samorządowej, skonstruowany na wzór znaku terytorialnego według określonych reguł heraldycznych. Herby miast mogą być również herbami gmin i innych jednostek terytorialnych. H.m. pojawił się w Polsce pod koniec XIV w., a zatem znacznie później niż napieczętne wyobrażenia pieczęci miejskich. Związki obu znaków są ewidentne – oba kształtowały się na wzór znaku terytorialnego, ale najczęściej był to przybrany h. pana zwierzchniego, wzbogacony o elementy przedstawiające obronną architekturę miejską. Równie często jako godło herbowe, szczególnie w okresie wcześniejszym, przyjmowano wyobrażenie świętego patrona, który zwykle był identyczny z patronem miejskiego kościoła parafialnego. H.m., podobnie jak wszystkie inne herby, były specyficznymi, graficznymi środkami przekazu określonych informacji, w tym przypadku dotyczących miast, przy tym nie tylko informacji ogólnych o istnieniu określonych miast, lecz również informacji szczegółowych o sytuacji prawno-własnościowej, religii, położeniu geograficznym czy gospodarce. Zakres użycia h.m. znacznie się poszerzył w czasie ostatnich dwóch stuleci. W XIX w. h.m. zaczęto ozdabiać mosty, latarnie uliczne i pokrywy studzienek kanalizacyjnych. Tradycje symboliki miejskiej wyrastające z okresu przedheraldycznego znaczone silnym oddziaływaniem ikonografii hagiograficznej, a także odmienna geneza h.m., kancelaryjna a nie militarna jak w przypadku h. rycerskiego – przyniosły i utrwaliły niestabilność formy heraldycznej miejskich godeł. H.m. były i są istotnymi elementami działań propagandowych i promocyjnych miasta, tworzących jego pozytywny wizerunek [ J.G. Otto ].

Literatura: H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002 ■ J. Szymański, Nauki pomocnicze historii,Warszawa 2008 ■ A. Znamierowski, Insygnia, symbole i herby polskie, Warszawa 2003.