Sygnalista

SYGNALISTA (ang. whistleblower, od to blow the whistle – użyć gwizdka, w znaczeniu „podnieść alarm”) – określenie pracownika, który poinformował o nieprawidłowości (lub podejrzeniu jej wystąpienia) w interesie publicznym. Przekazywanie informacji przez s. na gruncie prawa nazywane jest ujawnianiem podlegającym ochronie (ang. protected disclosure). Aby s. została przyznana ochrona przed potencjalnymi represjami, muszą być spełnione określone warunki, przy czym te najbardziej podstawowe to: 1. dokonanie zgłoszenia w interesie publicznym – s. przekazuje informację mającą związek z obroną dobra wspólnego, nie robi tego dla własnej korzyści ani w imię osobistego interesu; 2. dokonanie zgłoszenia w dobrej wierze (bona fides) – s. w momencie raportowania ma uzasadnione przekonanie, że ujawniona przez niego informacja jest prawdziwa, co w toku dalszego śledztwa może znaleźć potwierdzenie lub nie. S. charakteryzuje się tym, że jest to obecny lub były członek organizacji, do której odnoszą się zgłaszane przez niego informacje, oraz że jest to osoba, która sama nie jest uprawniona do podjęcia działań zaradczych wobec wykrytych nieprawidłowości, niezależnie od tego, czy ujawnia przy tym swoją tożsamość oraz czy czyni to z zawodowego obowiązku (jak audytor), czy też nie. S. zgłasza informację do właściwego (upoważnionego) organu zdolnego do zbadania sprawy, wewnątrz lub na zewnątrz organizacji, a jeżeli taki nie istnieje lub jego wiarygodność jest wątpliwa, ujawnia ją bezpośrednio opinii publicznej. Za s. nie uznaje się osoby przekazującej informacje, która zdaje sobie sprawę z ich fałszywości, zdobyła je łamiąc przy tym prawo lub pozostaje zaangażowana w nielegalne praktyki. Po raz pierwszy terminu whistleblowing użył amerykański adwokat występujący w sprawach konsumentów Ralph Nader w 1972 r., rozumiejąc przez to działanie osób, które w przekonaniu, że interes publiczny jest ważniejszy od partykularnego interesu organizacji, dla której pracują, informują o występowaniu w miejscu pracy korupcji oraz nielegalnych i nieuczciwych praktyk. Termin „sygnalista” wszedł do debaty publicznej oraz obiegu medialnego w Polsce w pierwszej dekadzie XXI w., kiedy wypromowała go koalicja organizacji pozarządowych działających na rzecz przeciwdziałania korupcji. Ustawowa ochrona s. obejmująca zarówno sektor publiczny, jak i prywatny istnieje m.in. w USA, Wielkiej Brytanii, RPA czy Japonii. Według Komisji Europejskiej tylko 10 państw członkowskich (stan na koniec 2019 r.) zapewnia s. kompleksowy system ochrony, w pozostałych ochrona jest fragmentaryczna. W polskim prawie nie występuje ochrona w tym znaczeniu, podobnie jak nie występuje kategoria prawnej gwarancji bezpieczeństwa pracownika z tytułu sygnalizowania. Na rzecz zwiększenia ochrony s. działają organizacje międzynarodowe, takie jak ONZ, OECD i Rada Europy. Europejski Trybunał Praw Człowieka w swoim orzecznictwie wypracował kryteria prawne, na podstawie których ocenia, czy pracownikowi ujawniającemu nieprawidłowości przysługuje ochrona. Parlament Europejski w 2019 r. przyjął dyrektywę dotyczącą ochrony s., która ma zapewnić ochronę osobom zgłaszającym naruszenia prawa UE w swoim miejscu pracy. Dyrektywa odnosi się zarówno do podmiotów prywatnych (co najmniej 50 pracowników, a w sektorze finansowym – niezależnie od liczebności zatrudnienia), jak i publicznych. Do połowy 2021 r. państwa członkowskie UE powinny przyjąć do krajowego porządku prawnego nowe unijne regulacje. (→ system zgłaszania nadużyć) [ M. Waszak ].

Literatura: A. Ploszka, Ochrona demaskatorów (whistleblowers) w orzecznictwie ETPCz, „Europejski Przegląd Sądowy” 2014, nr 4 ■ W. Vandekerckhove, Whistleblowing and Organizational Social Responsibility: A Global Assessment, Burlington 2000 ■ A. Wojciechowska-Nowak, Ochrona sygnalistów Polsce. Stan obecny i rekomendacje zmian, Warszawa 2012.