Samorząd terytorialny

SAMORZĄD TERYTORIALNY – podstawowa forma decentralizacji władzy publicznej, polegająca na wykonywaniu istotnej części zadań publicznych w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność przez organy jednostek samorządu terytorialnego, wyłonione przez ustawowo utworzone lokalne i regionalne wspólnoty ogółu mieszkańców (wspólnoty samorządowe), w ramach ustaw, przy wykorzystaniu również instrumentów demokracji bezpośredniej (w szczególności → referendum), pod dokonywanym obecnie wyłącznie z punktu widzenia zgodności z prawem, nadzorem organów administracji państwowej (→nadzór nad samorządem terytorialnym). S.t. stanowi tym samym istotny instrument uspołecznienia wykonywania władzy publicznej (państwa w szerszym znaczeniu) i zarazem realizacji → zasady pomocniczości (dawniej nazywanej subsydiarnością) w jej klasycznym rozumieniu. Funkcjonowanie odpowiednio silnego s.t. jest standardem międzynarodowym, w szczególności uznanym w → Europejskiej Karcie Samorządu Lokalnego, ratyfikowanej przez RP w 1994 r. S.t. jest wyrazem szerszej kategorii pionowego podziału władz, występującego w państwach demokratycznych obok klasycznego podziału poziomego (trójpodziału władz). W państwie unitarnym (jednolitym), jakim jest RP, s.t. stanowi zdecentralizowaną terytorialnie (zgodnie z Konstytucją RP ustrój terytorialny zapewnia decentralizację władzy publicznej) część władzy wykonawczej, a przez to → administracji publicznej. W federacjach i państwach opartych na autonomii regionalnej (jak Hiszpania i Włochy) decentralizacja terytorialna obejmuje również władzę ustawodawczą, a w federacjach może dotyczyć także władzy sądowniczej. W większych państwach, obok – starszego – samorządu lokalnego, w szczególności samorządu gminnego, występuje samorząd regionalny. W RP na s.t. składają się, od przywrócenia samorządu w 1990 r., → gminy jako jednostki podstawowe i (od 1999) → powiaty, wraz z gminami będące jednostkami samorządu lokalnego, oraz (także od 1999) → województwa jako jednostki samorządu regionalnego. Jednostki s.t. mają osobowość prawną, a ich samodzielność podlega konstytucyjnie zagwarantowanej ochronie sądowej. Nadzór nad jednostkami s.t. sprawują wojewodowie i prezes rady ministrów, a w zakresie spraw finansowych → regionalne izby obrachunkowe. S.t. jest powołany do wykonywania zadań publicznych służących zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej – jako → zadań własnych. W odniesieniu do tych zadań przyjęte jest podwójne domniemanie odpowiadające istocie zasady pomocniczości: s.t. wykonuje zadania publiczne niezastrzeżone przez konstytucję lub ustawy dla innych organów władz publicznych, a gmina wykonuje wszystkie zadania s.t. niezastrzeżone dla innych jednostek s.t. Oznacza to, że o ile zadania powiatu i województwa muszą być wyraźnie określone ustawowo (ustawa o samorządzie województwa przyznała mu jednak ogólną kompetencję w zakresie rozwoju województwa), o tyle zakres zadań gminy jest określony ogólnie jako wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów, przy zawężaniu tak określanej swobody podejmowania zadań przez orzecznictwo organów nadzoru i sądów administracyjnych. Jednostki s.t. powinny być wyposażone w środki odpowiednie do przypadających im zadań (zgodnie z konstytucyjną zasadą adekwatności), co nie zawsze okazuje się realizowane w praktyce. Obok zadań własnych jednostki s.t. mogą mieć ustawowo zlecone wykonywanie określonych zadań z zakresu administracji rządowej (→zadania zlecone), jak również mogą przejmować w drodze porozumień wykonywanie innych zadań z zakresu zarówno administracji rządowej, jak i innych jednostek s.t. (→zadania powierzone). Zgodnie z tradycją właściwą kontynentowi europejskiemu, organy jednostek s.t. dzielą się na stanowiące i wykonawcze. → Organy stanowiące i kontrolne s.t. (rady gmin i powiatów, sejmiki województw) są wybierane w wyborach powszechnych, równych i bezpośrednich w głosowaniu tajnym. Jeśli chodzi o → organy wykonawcze s.t., występuje zasadnicza różnica pomiędzy gminami i pozostałymi jednostkami s.t.: w gminach jednoosobowe organy wykonawcze (wójt/burmistrz/prezydent miasta) są od 2002 r. wybierane w wyborach bezpośrednich, natomiast w powiatach i województwach zarządy – kolegialne organy wykonawcze (z przewodniczącymi im, odpowiednio, starostami i marszałkami) są tradycyjnie wybierane i odwoływane przez organy stanowiące [ H. Izdebski ].

Literatura: B. Dolnicki, Samorząd terytorialny, Warszawa 2016; Encyklopedia samorządu terytorialnego, red. K. Miaskowska-Daszkiewicz, B. Szmulik, Warszawa 2010; H. Izdebski, Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2014.